«[…] Αυτή η κουβέντα είναι μόνο η αρχή. Δεν είμαστε ιστορικοί, δεν γνωρίζουμε την ιστορική μέθοδο όμως διαβάζουμε και ψάχνουμε, διερευνώντας και αναζητώντας, με λάθη και αστοχίες. Προχωράμε μπροστά, κοιτάζοντας πάντα πίσω. Και περιμένουμε».
«[…] Οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, ήταν πολύ νοικοκύρηδες. Και ποιος μας λέει ότι άθελά τους, στην προσπάθεια να συντηρήσουν ή να προστατεύσουν τον τοίχο των κελιών, δεν σοβάντισαν ή άσπρισαν διάφορα τέτοια χαράγματα, όπως αυτό που μας ενδιαφέρει;[…]»
(αποσπάσματα από την εργασία των μαθητών του Γυμνασίου μας: «Έν Σίφνῳ, μηνί Φεβρουαρίῳ,σωτηρίου ἕτους 1653…». Αλήθεια ή Fake news;;)
Με το παρόν κείμενο θα προσπαθήσω να απαντήσω στην κριτική του κ. Α. Λεμπέση, που δημοσιεύτηκε στις 27-4-2021, τουλάχιστον όσον αφορά στο άτομό μου και στη σχολική δραστηριότητα την οποία παρουσίασα.
Αναγκάζομαι να μεταφέρω εδώ μέρος της ομιλίας μου στην εκπομπή του naxostimes.gr «Ιστορική διαδρομή στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 στη Νάξο και τις Κυκλάδες», στην οποία είχα την εξαιρετική τιμή να συμμετάσχω μαζί με τους αξιότιμους κ. Μαργαρίτα Βασταρδή και κ. Γ. Θεοδώρου στις 9-4-2021, προκειμένου να παρουσιάσω σχολικές δράσεις του Γυμνασίου μας με αφορμή τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση του 1821.
«[..] Δεν θα αναφερθώ στα γεγονότα, (μια και καλύφθηκαν πλήρως από την κ. Βασταρδή και τον κ. Θεοδώρου), αλλά θα σας παρουσιάσω το πώς προσπαθήσαμε να τα αναδείξουμε παιδαγωγικά, στο πλαίσιο – αναγκαστικά – της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, αφού τα σχολεία μας ήταν κλειστά το περισσότερο διάστημα.
Αρχικά, είχαμε δηλώσει συμμετοχή στο τοπικό θεματικό δίκτυο της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Ν. Κυκλάδων «Ψηφίδες ιστορίας και πολιτισμού στα νερά του Αιγαίου» με το Πολιτιστικό Πρόγραμμα: «Νικόλαος Χρυσόγελος: από τη Σίφνο για την Ελλάδα». Δυστυχώς, δεν καταφέραμε να το υλοποιήσουμε στο σύνολό του εξαιτίας των προφανών δυσκολιών.
Στη διάρκεια του Μαρτίου όμως, μαθητές από τη β΄ και γ΄ γυμνασίου εργάστηκαν σε ώρες εκτός σχολικού προγράμματος με σκοπό να προσεγγίσουν τα γεγονότα της Επανάστασης υπό το στενό πρίσμα της τοπικής ιστορίας. Αποφασίσαμε να μελετήσουμε επιλεγμένη βιβλιογραφία αναφορικά με την Τουρκοκρατία στη Σίφνο, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε συγκεκριμένα ιστορικά ορόσημα.
Αφετηρία στάθηκε η θρυλούμενη ίδρυση μυστικής εταιρίας στο μοναστήρι του Χρυσόστομου το Φεβρουάριο του 1653, «τήν τῆς πατρίδος λευθερίαν», η οποία αντιμετωπίστηκε από τους μαθητές ως μυστήριο προς εξιχνίαση. Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο καθηγητής Μ. Γκητάκος κατά την ολιγοήμερη επίσκεψή του στο νησί μας κατέγραψε μια σειρά από χαράγματα σε διάφορα σημεία του νησιού της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Ωστόσο, ειδικά το χάραγμα στο Χρυσόστομο, κανείς άλλος δεν το είδε έκτοτε, ούτε μαρτυρεί περί αυτού. Άλλωστε, πώς είναι δυνατόν ο εν λόγω καθηγητής μέσα σε λίγες μέρες να εντοπίσει ένα τόσο σπουδαίο εύρημα; Τα παιδιά ερεύνησαν, έψαξαν, διατύπωσαν εικασίες και υποθέσεις και τελικά κατέληξαν ότι πρόκειται για … Φέικ νιους, δηλαδή για διάδοση ψευδών ειδήσεων στη Σίφνο του ΄50!!! Παρόλα αυτά, πίσω από τη θρυλική αυτή μαρτυρία διέκριναν την αγωνιστικότητα και την επαναστατική διάθεση των Σιφνιών της εποχής, καθώς και τη λαχτάρα για την ελευθερία και αποτίναξη του ξένου δυνάστη. Άλλωστε, είχε προηγηθεί η συμμετοχή των Σιφνιών στην «συνωμοτική κίνηση της Νάξου», κατά τον προηγούμενο αιώνα, το 1595, μαζί με άλλα 15 νησιά, με την οποία αποφάσισαν την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. […]»
Πριν μπω στο κυρίως θέμα, θα ήθελα να θέσω υπ’ όψιν του κ.Λεμπέση αλλά και κάθε αναγνώστη δύο βασικά σημεία, τα οποία κρίνονται ως απαραίτητα για την καλύτερη κατανόηση της δραστηριότητάς μας:
Α. Μερικές μόνο από τις βασικές αρχές που είναι ανάγκη να πληροί κάθε πολιτιστικό πρόγραμμα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (υπ’ αριθμ. 137053/ΓΔ4/09-10-2020 εγκύκλιος Υ.ΠΑΙ.Θ): ενδιαφέρον μαθητών, επικαιρότητα θέματος, προαγωγή συνεργασίας της σχολικής κοινότητας με την κοινωνία και ιδίως την τοπική, ενθάρρυνση δημοκρατικών συμπεριφορών που διέπονται από τις αξίες της αλληλεγγύης και του σεβασμού της διαφορετικότητας, ενίσχυση της πεποίθησης των μαθητών/τριών ότι δύνανται, ως ενεργοί πολίτες, να διαμορφώσουν συνθήκες ζωής που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τις προσδοκίες τους.
Β. Οι ιδιαίτερες συνθήκες που επικράτησαν (εξ αποστάσεως εκπαίδευση) κατά το σχολικό έτος 2020-2021 εξαιτίας της πανδημίας: Δυσκολία υλοποίησης δραστηριοτήτων εκτός του σχολικού ωραρίου, δυσκολίες σύνδεσης στο διαδίκτυο και προβλήματα στον εξοπλισμό (πολλοί μαθητές συμμετείχαν στο μάθημα μόνο με κινητά τηλέφωνα) («κυρία κολλάτε», «με πέταξε έξω», «δεν έχω σήμα», «δεν μου ανοίγει», «ακούω αλλά δε βλέπω» ή «βλέπω αλλά δεν ακούω» ή παρόμοιες στιχομυθίες που αναγνωρίζουν εκπαιδευτικοί, γονείς και μαθητές), αδυναμία διά ζώσης επαφής, συνομιλίας και γενικότερης διάδρασης και επικοινωνίας μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών, αδυναμία προσέγγισης βιβλιοθηκών (εντός ή εκτός Σίφνου για μαθητές και εκπαιδευτικούς) και επίσκεψης χώρων πολιτιστικού ενδιαφέροντος (π.χ. Μοναστήρι του Χρυσοστόμου).
Παρουσίαση της δραστηριότητας:
Αναγκαστικά οι διαδικτυακές συναντήσεις της μεικτής ομάδας μαθητών ήταν λίγες. Πολύ λίγες για να καταπιαστούν με ένα τόσο μεγάλο σε όγκο και σημασία γεγονός. Δειγματοληπτικά και ακροθιγώς, τα παιδιά πήραν μια «γεύση» της περιόδου της Τουρκοκρατίας στη Σίφνο και δημιούργησαν μια διαδραστική ψηφιακή παρουσίαση (https://padlet.com/
Κάπως έτσι ξεκίνησε η «εξιχνίαση» του μυστηρίου. Θα αναφέρω ενδεικτικά μερικά στάδια: Αφόρμηση το ταξιδιωτικό έργο του Η.Βενέζη, Στις ελληνικές θάλασσες: ο συγγραφέας, έχοντας ο ίδιος επισκεφτεί το νησί, παρουσιάζει τις αναφορές στα χαράγματα από την εργασία του καθηγητή Μ.Γκητάκου. Οι μαθητές εντόπισαν το έργο του Γκητάκου στους ηλεκτρονικούς καταλόγους της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Η αναζήτηση συνεχίστηκε στα Τοπωνύμια του Φιλιππάκη, όπου ο συγγραφέας παρουσιάζει την πληροφορία χωρίς περεταίρω σχόλια. Ακολούθησαν τα έργα του Συμεωνίδη. Σε φύλλο των Σιφναϊκών Νέων του Μάρτη του 1961 παρουσιάζει το γεγονός ως «Μια σπουδαία ανακάλυψη», αλλά αργότερα ο ίδιος εκφράζει αμφιβολίες (Ιστορία της Σίφνου, Μοναστήρια της Σίφνου, 1984), αναφερόμενος σε «χαραγματικές επιγραφές αναπόδεικτου κύρους» στη μονή του Χρυσοστόμου.
Ασφαλώς, αξιοποιήσαμε και το έργο του κ. Α. Τρούλλου (Προσκύνημα στο Μοναστήρι του Χρυσοστόμου Σίφνου), στο οποίο αναφέρεται το εν λόγω χάραγμα, αλλά και το θεατρικό έργο «Συντροφιά με τους καλογέρους (Στο μοναστήρι του Χρυσοστόμου Σίφνου)» (στη Σιφνιακή, τ.14-16, Αθήναι 1968), το οποίο παρουσιάζει με μυθοπλασία φανταστικά γεγονότα γύρω από το χάραγμα, ενσωματώνοντας έτσι την πληροφορία σε μια λογοτεχνική αφήγηση.
Τέλος, μελετήσαμε τα βιβλία του κ.Ν.Προμπονά Η Σίφνος: Ξεναγός στο ωραίο και αγαπημένο νησί» και Η Παιδεία στη Σίφνο. Στο πρώτο δεν καταφέραμε εμείς τουλάχιστον να εντοπίσουμε σχετική αναφορά, όμως στο δεύτερο (σελ.59) ο αείμνηστος κ.Προμπονάς γράφει:
«Στο σημείο αυτό, χωρίς καμία πρόθεση να πληγωθεί η εθνική φιλοτιμία των Σιφνίων, οφείλω να αναφέρω ότι εκφράζονται σοβαρές αμφιβολίες για την ύπαρξη των ανωτέρω χαραγμάτων, τα οποία διαφορετικά θα αποτελούσαν σπουδαίες ιστορικές μαρτυρίες για την εκπαιδευτική ιστορία της Σίφνου. Οι αμφιβολίες καθίστανται βάσιμες, επειδή, εκτός του Μιχαήλ Γκητάκου, το 1956, τα εν λόγω χαράγματα δεν είδε κανείς άλλος ούτε πριν ούτε μετά από αυτόν. Όπως με πληροφόρησε ο αλησμόνητος Νίκος Γ. Σταφυλοπάτης, “τόσο ο Μάνος Φιλιππάκης όσο κι ο Αντώνης Πρόκος είχαν εκφράσει επανειλημμένα τις αμφιβολίες τους, όπως και ο ίδιος άλλωστε, και θεωρούσαν απίθανο να είχε κατορθώσει ο Μ.Γκητάκος σ’ ένα ολιγοήμερο ταξίδι του στο νησί μας, να βρει ένα τόσο σπουδαίο ντοκουμέντο, που κανείς αρχαιολόγος ή άλλος ειδικός, επί 300 χρόνια δεν είχε επισημάνει”.»
Προκύπτουν λοιπόν τα εξής:
1) Η αμφισβήτηση δεν είναι δικό μας «ελαφρά τη καρδία αυθαίρετο συμπέρασμα εξαιτίας της αδυναμίας επαλήθευσης του προεπαναστατικού χαράγματος», όπως αναφέρει ο κ.Λεμπέσης, αλλά έχει ήδη γίνει από τους πλέον έγκριτους σιφνιούς επιστήμονες, ερευνητές και δασκάλους.
2) Ασφαλώς, δεν εξαντλήσαμε τη βιβλιογραφία, θα ήθελα να σας διαβεβαιώσω όμως ότι η έρευνά μας, όπως φάνηκε, δεν έγινε ούτε άκριτα μέσω «αναζητήσεων στην πρώτη σελίδα στο google ούτε στη wikipedia», ούτε αναζητήσαμε «άμεσα και γρήγορα στην οθόνη του κινητού μας … αμφιβόλου γνησιότητας πηγή με επίσης «περίεργα» κίνητρα δημοσιότητας», όπως σημειώνεται, αλλά βασιστήκαμε σε επιλεγμένες και έγκριτες, έντυπες και ψηφιακές πηγές (τις οποίες παραθέτω στο τέλος του κειμένου μου). Ας σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι ένας βασικός παιδαγωγικός στόχος της όποιας μορφής έρευνας στην εκπαίδευση αποτελεί ο σεβασμός των πνευματικών δικαιωμάτων και η αναγραφή της βιβλιογραφίας, καθώς και η ποιοτική αναζήτηση στο διαδίκτυο μέσω συγκεκριμένων κριτηρίων. Ασφαλώς, λοιπόν, καταδικάζουμε την τακτική των «δημοσιεύσεων» μέσω copy/paste που εμμέσως επιβάλλει η εποχή μας».
3) Σχετικά με την απουσία μεθοδολογίας και επιστημονικής έρευνας, θα δεχτώ ότι καταλήξαμε σε συμπέρασμα το οποίο δεν βασίστηκε στην εξονυχιστική μελέτη όλης της προσφερόμενης βιβλιογραφίας, πράγμα αδύνατο μια και η εργασία είναι μαθητική και όχι επιστημονική. Όμως το να χαρακτηρίζεται μια μαθητική έρευνα – και μάλιστα στο πλαίσιο της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης – ως αφελής, επιφανειακή και αντι-επιστημονική είναι τουλάχιστον ΑΔΙΚΟ για τους μαθητές.
4) Ο τρόπος εργασίας μας επιδιώκει την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και η ανακαλυπτική-διερευνητική μέθοδος στοχεύει ακριβώς στην διαμόρφωση σκεπτόμενων και ενεργών πολιτών. Είναι τουλάχιστον αστείο να υποστηρίζει κανείς ότι στην εποχή μας δεν προκρίνεται η «φιλελεύθερη έρευνα χωρίς ταμπού και απαγορεύσεις μακριά από σκοταδισμούς».
Μήπως τελικά αυτό που ενοχλεί είναι η χρήση του ξενόφερτου όρου «fake»; Άλλωστε ο τίτλος της εργασίας έχει ερωτηματικό. «Αλήθεια ή fake news;» Η παρουσία του ερωτηματικού, ως γνωστό, κινητοποιεί το ενδιαφέρον, εκπλήσσει, δημιουργεί προσδοκίες και προβληματισμό. Γιατί άραγε να σταθεί κάποιος στο fake και στο «κατέληξαν» και όχι στο «έψαξαν, ερεύνησαν, διατύπωσαν εικασίες»;
Σχετικά με την αναφορά ότι το «βεβιασμένο» συμπέρασμα «ήταν απότοκο μιας (συνηθισμένης στην εποχή μας) προσπάθειας εθνομηδενιστικής αναθεώρησης της ελληνικής ιστορίας, που ήδη διαπερνά όλο το εκπαιδευτικό σύστημα σε βάθος τουλάχιστον τριών γενεών μαθητών», όπως σημειώνει ο κ.Λεμπέσης, δεν θα απαντήσω, καθώς αυτή φαίνεται να είναι μια προσωπική άποψη του γράφοντος, απολύτως σεβαστή. Ο καθένας από μας έχει δικαίωμα ελεύθερα να υποστηρίζει ό,τι πρεσβεύει. Όμως ένας εκπαιδευτικός οφείλει να καλλιεργεί παράλληλα με τις εθνικές και πατριωτικές αξίες, το σεβασμό στη διαφορετικότητα και την ενσυναίσθηση.
Ως προς την προσωπικότητα του καθ. Μ.Γκητάκου, θα παραθέσω ένα τεκμήριο (https://ir.lib.uth.gr/xmlui/
Έχοντας την επίγνωση ότι κουράζω, θα ολοκληρώσω επαναλαμβάνοντας ότι θεωρώ εξαιρετικά άδικο να κρίνεται μια μαθητική εργασία με μέτρα και σταθμά πανεπιστημιακού και επιστημονικού επιπέδου. Δεν διδάσκουμε στους μαθητές του γυμνασίου μεθοδολογία ιστορικής έρευνας. Τους προσφέρουμε επιλεγμένες πηγές και τους καθοδηγούμε στη μελέτη και στην εξαγωγή συμπερασμάτων. Ασφαλώς και η προαγωγή της αλήθειας είναι το κύριο ζητούμενο. Όμως, τίποτα δε γίνεται από το μηδέν. Οι νεαροί μαθητές πρέπει με κάποιο τρόπο να εμπνευστούν, να οραματιστούν, να γοητευθούν και να κινητοποιηθούν. Ακόμα κι αν ο όρος «fake news» λαμβάνεται από μερικούς ως αυθαίρετος, ας σκεφτούμε ότι είναι ένας τρόπος προσέγγισης του γεγονότος υπό το πρίσμα της εποχής μας.
Είχα την μεγάλη ευλογία και τύχη να διοριστώ πολύ νέα. Είχα επίσης την τύχη ή την ατυχία να μη διδάξω σε άλλο τόπο. Μόνο στο νησί μου. Σε κάθε μάθημα προσπαθώ να βάζω ένα «λιθαράκι», μια «μυρωδιά» από Σίφνο. Αν το καταφέρνω ή όχι ρωτήστε τους μαθητές μου. Αλλά είμαι πρώτα δασκάλα. Δουλειά μου είναι να κινητοποιήσω τα παιδιά, να τους «ανοίξω» τα μάτια, να τα γοητεύσω ώστε να ψάξουν κάτι που δεν είχαν προσέξει και στο τέλος να τους δημιουργήσω το ερέθισμα να βρουν την αλήθεια. Πού ξέρετε; Ίσως σε μερικά χρόνια κάποιο από αυτά τα παιδιά που διάβασε ή συμμετείχε στην εργασία να ερευνήσει μεθοδικά και επιστημονικά το θέμα και να καταλήξει σε λαμπρά συμπεράσματα. Τουλάχιστον εγώ, θα νιώσω μεγάλη χαρά και υπερηφάνεια όταν έρθει και μου πει «Κυρία, τελικά ΔΕΝ είναι φέικ. Είναι αλήθεια!».
Και για να μην κρίνουμε το λιοντάρι μόνο από τα νύχια του, όταν ανοίξουν τα σχολεία θα ηχογραφηθεί το κείμενο της εργασίας σε μορφή podcast και θα δημοσιευτεί.
Σας ευχαριστώ που αντέξατε και διαβάσατε όλο αυτό το «σεντόνι».
Σας εύχομαι Καλή Ανάσταση!
Σίφνος, Μεγάλη Πέμπτη 2021
Σοφία Αρμελινιού
Φιλόλογος στο «Γυμνάσιο με Τ.Λ. Σίφνου Νικόλαος Γ. Προμπονάς»
Βιβλιογραφία:
- Καλαμάρης, Ν. Παιδευτήριο του Αρχιπελάγους (Ιστορία της Σχολής του Παναγίου Τάφου της Σίφνου), Έκδοσις του Συνδέσμου Σιφνίων, Αθήνα 1982.
- Προμπονάς, Ν.Γ., Η παιδεία στη Σίφνο, Έκδοση του Συλλόγου Γονέων των Μαθητών του Γυμνασίου Σίφνου με Τ.Λ., Αθήνα 2009.
- Προμπονάς, Ν.Γ., Η Σίφνος: Ξεναγός στο ωραίο και αγαπημένο νησί, Έκδοση Συνδέσμου Σιφνίων, Αθήνα 2014.
- Σπεράντσα, Θ. Νικόλαος Χρυσόγελος: Ο Μέγας διδάσκαλος του Γένους, πρώτος υπουργός της Παιδείας και Θρησκευμάτων και πρωτεργάτης της εκδόσεως του συνοδοικού τόμου, Έκδοσις του Συνδέσμου Σιφνίων, 1954.
- Συμεωνίδη, Σ. «Μυστική επαναστατική οργάνωσις είχεν ιδρυθεί στη Σίφνο το 1653: εκατόν εξήντα οκτώ χρόνια πριν απ’ την Επανάστασι του 1821», Σιφναϊκά Νέα, 1961 (Μάρ.), Έτος ΙΕ’., Αρ. φύλ. 171.
- Συμεωνίδη, Σ. Μοναστήρια της Σίφνου, Αθήνα 1984.
- Συμεωνίδη, Σ. Ιστορία της Σίφνου από την προϊστορική εποχή, ΠΣΣ, Αθήνα 2014.
- Τρούλλου, Α. Προσκύνημα στο μοναστήρι του Χρυσοστόμου Σίφνου, Αθήνα 1962.
- Τρούλλου, Α. «Συντροφιά με τους καλογέρους (Στο μοναστήρι του Χρυσοστόμου Σίφνου)», στη Σιφνιακή, τ.14-16, Αθήναι 1968.
- Φιλιππάκης, Μ. Τοπωνύμια της Σίφνου, Έκδοση Αδελφότητας Σιφνίων «Άγιος Συμεών», 1989.
